بنی حسنویهحکومت "برزیکانی"، حسنویه (به فتح سین و سکون نون) یا آل حسنویه (به فتح حاء، سکون سین و فتحه نون و واو)، یکی از سلسله‌های نیمه غربی ایران است (۴۹۵ – ۳۳۰ هجری قمری). مؤسس این سلسله، "میر حسین" رئیس عشیره برزیکانی است که حکومت خود را در سال ۳۳۰ از شهر "زور" آغاز نمود. لیکن "حسنوی" (۳۶۹- ۳۴۸ ق)، فرزند وی، به عنوان بنیانگذار حکومتی منسجم و سازمان یافته شناخته شده است. وی پایتخت خود را شهر سارماج قرار داد. [۱]
زکی بیگ، محمدامین، زبده تاریخ کرد و کردستان، یدالله روشن اردلان، تهران، توس، ۱۳۸۱، چاپ اول، ج۲، ص۷۰- ۶۷
۱ - کردستان پیش از سلجوقیاننکته حائز اهمیت این است که کلمه "کردستان" تا پیش از سلجوقیان لفظی ناشناخته بوده و در منابع، از سرزمین کردها با عناوینی چون زوزان، خیلاط، ارمنی، آذربایجان، جبال، فارس و غیره نام برده می‌شد. [۲]
گروهی از مستشرقین، کرد در دایره المعارف اسلام، اسماعیل فتاج قاضی، بی جا، مرکز نشر فرهنگ و ادبیات کردی (انتشارات صلاح الدین ایوبی)، ۱۳۶۷، چ اول، ص۴۴-۴۵.
لذا قلمرو این خاندان را در ابتدا از منطقه جبال دانسته [۳]
زکی بیگ، محمدامین، زبده تاریخ کرد و کردستان، یدالله روشن اردلان، تهران، توس، ۱۳۸۱، چاپ اول، ج۱، ص۱۰۷.
که در زمان "حسنویه" با تصرفاتی که صورت گرفت دینور، نهاوند، شاپورخواست، یزدگرد و اسدآباد همدان را نیز شامل گشت. با فوت دایی‌هایش بر اقطاعات آن‌ها تملک یافته و حوزه حکومتی این خاندان تا حدود خوزستان ادامه یافت. [۴]
اذکایی، پرویز، "مدخل آل حسنویه یا حسنویه"، دایره المعارف بزرگ اسلامی، کاظم موسوی بجنوردی (سرپرست گروه)، تهران، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۴، چ ۲، ج۱، ص۶۸۵.
۲ - حکومت حسنویه به لحاظ سیاسیبه لحاظ سیاسی، این حکومت از سلسله‌هایی است که همگام با "آل‌بویه" به رویارویی با خلافت عباسی پرداخت. در زمان "ا میرحسین"، لشکر "مستکفی بالله" از وی شکست خورد و در زمان "مطیع الله" راه مسالمت در پیش گرفته شد. [۵]
اذکایی، پرویز، "مدخل آل حسنویه یا حسنویه"، دایره المعارف بزرگ اسلامی، کاظم موسوی بجنوردی (سرپرست گروه)، تهران، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۴، چ ۲، ص۳۹۲.
[۶]
اذکایی، پرویز، "مدخل آل حسنویه یا حسنویه"، دایره المعارف بزرگ اسلامی، کاظم موسوی بجنوردی (سرپرست گروه)، تهران، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۴، چ ۲، ص۳۹۶.
در زمان حسنویه به علت اختلاف با کارگزار آل‌بویه بر سر تصرف منطقه جبال، بین برزیکانیان و آل‌بویه درگیری رخ داد. اما به دلیل مرگ وزیر "رکن‌الدوله" در همدان که به قصد جنگ آمده بود، صلحی بین این دو حکومت برقرار گشت.پس از مرگ رکن‌الدوله، فرزند وی "عضدالدوله" قصد تسخیر جبال و درگیری با سایر شاخه‌های بویهی را داشت. "حسنویه" در این درگیری‌ها جانب بی طرفی را در پیش گرفت. با فوت حسنویه برخی از فرزندانش به "عضدالدوله" و عده‌ای به برادرش "فخرالدوله" پیوستند. ۳ - آمدن عضدالدوله به همدانبا آمدن "عضدالدوله" از بغداد به همدان به علت سرکشی فرزندان حسنویه علیه او، تنها "ابوالنجم بدر" به دلیل فرمانبردای از سوی عضدالدوله به ریاست کردان منصوب گشته و بقیه کشته شدند. [۷]
اذکایی، پرویز، "مدخل آل حسنویه یا حسنویه"، دایره المعارف بزرگ اسلامی، کاظم موسوی بجنوردی (سرپرست گروه).
[۸]
تهران، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۴، چ ۲، ج۱، ص۶۸۵.
او که حکومت خویش را مدیون عضدالدوله بویهی بود تا زمان مرگ به وی وفادار ماند. اما پس از آن، از سال ۳۷۲ تا ۴۰۰ در کمال استقلال به حاکمیت خویش ادامه داد. [۹]
زکی بیگ، محمدامین، زبده تاریخ کرد و کردستان، یدالله روشن اردلان، تهران، توس، ۱۳۸۱، چاپ اول، ج۱، ص۷۶
پس از مرگ عضدالدوله، بین "بدر" و "فخرالدوله" پیوند دوستی برقرار گشت. به گونه‌ای که بدر در تسخیر عراق وی را همراهی نموده و زمینه برای پیوند خانوادگی بین آنان فراهم گردید. [۱۰]
اذکایی، پرویز، "مدخل آل حسنویه یا حسنویه"، دایره المعارف بزرگ اسلامی، کاظم موسوی بجنوردی (سرپرست گروه).
[۱۱]
تهران، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۴، چ ۲، ج۱، ص۶۸۵.
همچنین ابوالنجم بدر بن حسنویه از سوی خلیفه عباسی در سال ۳۳۸ لقب «ناصر‌الدین و الدوله» را دریافت نمود. لازم به ذکر است که پیروزی بدر در جنگ با شرف‌الدوله دیلمی در سال ۳۳۷، آغاز قدرت‌یابی و افزایش متصرفات وی به شمار می‌رود. [۱۲]
زکی بیگ، محمدامین، زبده تاریخ کرد و کردستان، یدالله روشن اردلان، تهران، توس، ۱۳۸۱، چاپ اول، ج۱، ص۷۲ - ۷۰
پس از وی حکومت برزیکانی رو به اضمحلال رفته و "شمس‌الدوله دیلمی"، عشیره برزیکانی را تحت حمایت خود قرار داد. طی جنگ‌ها و آشوب‌هایی که رخ داد، "هلال بن بدر" ملقب به "قطب‌المعالی" [۱۳]
اذکایی، پرویز، "مدخل آل حسنویه یا حسنویه"، دایره المعارف بزرگ اسلامی، کاظم موسوی بجنوردی (سرپرست گروه).
[۱۴]
تهران، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۴، چ ۲، ج۱، ص۶۸۶.
که در زمان پدرش با وی بر سر مسائل خانوادگی به نبرد پرداخته بود، برای مدتی حکومت کرد.۴ - انقراض آل بویهپس از آن، غرب این سرزمین به تصرف خاندان عنازیان و شرق آن به تصرف آل‌بویه درآمد، بعد از انقراض آل‌بویه منطقه شرق و جنوب از آن "کاکویان" گردید و سرانجام در نیمه سده پنجم قمری کل این منطقه، جزئی از قلمرو "طغرل سلجوقی" گردید. [۱۵]
اذکایی، پرویز، "مدخل آل حسنویه یا حسنویه"، دایره المعارف بزرگ اسلامی، کاظم موسوی بجنوردی (سرپرست گروه)، تهران، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۴، چ ۲، ج۱، ص۶۸۶.
"دیسم بن ابی‌الغنائم" آخرین امیر اکراد برزیکانی است که با تصرف قلمرو او [۱۶]
گلزاری، مسعود، کرمانشاهان – کردستان، بی جا، انتشارات انجمن آثار ملی، بی تا، ج۱، ص۲۳۰.
حکومت این خاندان در سال ۴۹۵ به طور کل پایان یافت. [۱۷]
شرف خان بن شمس الدین بدلیسی، شرفنامه (تاریخ مفصل کردستان)، به اهتمام ولادیمیر ولییامینوف زرنوف، تهران، اساطیر، ۱۳۷۷، چ اول، ص۲۳.
برزیکانیان از خاندان‌های شیعه ایران به شمار می‌روند. [۱۸]
اذکایی، پرویز، "مدخل آل حسنویه یا حسنویه"، دایره المعارف بزرگ اسلامی، کاظم موسوی بجنوردی (سرپرست گروه).
[۱۹]
مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، ۱۳۷۴، چ ۲، ج۱، ص۶۸۵.
به لحاظ اقتصادی و فرهنگی نیز از آنان آثاری برجای مانده است. "حسنویه" به عنوان فردی با تدبیر و عادل، عشیره خود را از راهزنی بازداشت. قلعه سارماج که از زمان ساسانیان برجای مانده بود را تعمیر نموده و مقر خویش قرار داد. مسجد جامع دینور و پل الیشتر نیز از یادگارهای زمان وی می‌باشد. [۲۰]
گلزاری، مسعود، کرمانشاهان – کردستان، بی جا، انتشارات انجمن آثار ملی، بی تا، ج۱، ص۲۲۶ - ۲۲۴.
همچنین هر سال برای حرمین شریفین صدقاتی ارسال می‌نمود. در زمان بدر بن حسنویه که دوران اقتدار این سلسله به شمار می‌رود شعر، ادب و زبان کردی و فارسی و سایر علوم رواج یافت و کتابخانه‌هایی در شهرهای کردنشین ایجاد گشت. "حکیم میسیری" از معاصران عصر وی دانشنامه‌ای را در علم پزشکی به نظم درآورده و به "بدر ناصر‌الدوله" اهداء نمود. ۵ - پانویس
۶ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «بنی حسنویه»، تاریخ بازیابی ۹۵/۱۰/۱۱. |